نسيم بافران

 

مروری بر تاریخچه «شب چله»

شب یلدا یا شب چله، بلندترین شب سال نیم‌کره شمالی زمین است. این شب از غروب آفتاب در 30 آذر شروع می‌شود و در طلوع آفتاب نخستین‌روز دی‌ماه پایان می‌پذیرد.

«یلدا» واژه‌ای سریانی، به معنی تولد و ولادت است؛ زایش خورشید یا مهر یا میترا. بنا بر باور پیشینیان، در پایان این شب دراز، که اهریمنی و نامیمونش می‌دانستند، تاریکی شکست می‌خورد، روشنایی پیروز و خورشید زاده می‌شود و روزها رو به بلندی می‌نهد.

 این شب، برای ایرانیان نحس بود و چون فرا می‌رسید، آتش می‌افروختند تا تاریکی و عاملان اهریمنی، نابود شده و بگریزند.

 مردم، گرد هم جمع شده و شب را با خوردن، نوشیدن و شادابی به سر می‌آوردند و خوانی ویژه از میوه‌های تازه فصل و میوه‌های خشک می‌گستردند.

این سفره، «میزد» یا «مَیَزد» نام داشت. در ادبیات ایران‌زمین نیز «یلدا» جایگاهی برای خود دارد که نمونه آن، تشبیه ظریف و دلچسب «زلف یار» و همچنین «روز هجران» به آن است از حیث سیاهی و درازی. انگیزه‌های پایدار ماندن این جشن را می‌توان این‌گونه برشمرد:

1. در باورهای دینی کهن، یلدا شب زایش خورشید (مهر) است.

2. یلدا بلندترین شب سال و نماد درازترین تاریکی است و نشانه اهریمنی که با زایش نور و خورشید، به کوتاهی و زوال می‌گراید.

3. یلدا، پایان برداشت محصول صیفی و آغاز فصل استراحت در جامعه کشاورزی است.

یلدا؛ گردهمایی خانوادگی

یلدا را می‌توان جشن و گردهمایی خانوادگی دانست. در شب یلدا، خویشاوندان نزدیک در خانه بزرگ خانواده گرد می‌آیند و در سرمای آغازین زمستان، دور کرسی می‌نشینند و تا نیمه‌شب، میوه و آجیل می‌خورند و به فال حافظ گوش می‌سپارند و شاهنامه می‌خوانند.

خوردنی های نمادین

امروزه آیین شب یلدا، خوردن آجیل مخصوص (آجیل مشکل‌گشا) و انواع میوه است که همه جنبه نمادی دارند.

بیشتر این میوه‌ها پُردانه هستند (نمادی از برکت‌خیزی و باروری) و سرخ‌رنگ (نمایندگان خورشید) مانند هندوانه، انار و چغندر پخته یا لبو.

البته سفره شب چله در مناطق گوناگون ایران، بسته به فرهنگ قومی، تفاوت‌هایی هرچند اندک دارد؛ اما باید توجه داشت که خوردنی‌های شب یلدا، در واقع میوه و آجیل است و نه شام!

نحوه درست پذیرایی از مهمانان

ولی اگر بخواهیم ترتیب درستی برای خوردنی‌های این شب توصیه کنیم که در آن، شام هم (در صورت ضرورت!) باشد، باید گفت بهتر است در ابتدای شب‌نشینی، از میهمانان با میوه‌ها پذیرایی شود؛ سپس با فاصله‌ای، از آجیل شب یلدا استفاده شود و در صورت لزوم، بعد چندی (دست‌کم یک ساعت) شامی مختصر و سبک که چندان چرب نباشد، میل گردد.

بهترین خوردنی شب یلدا

بهترین خوردنی شب یلدا، آجیل است که از گذشته‌های دور شامل اینها بوده است: گندم، نخود برشته، شاهدانه، تخمه هندوانه و کدو، بادام، پسته، فندق، گردو، کشمش و مویز، انجیر و توت خشک، برنجک و... .

آجیل خشک بخورید

امروزه متاسفانه آجیل‌های مرسوم بسیار شور هستند و بهتر است به‌ویژه در این فصل، از آجیل‌های شیرین که حاوی مویز، توت و انجیر خشک باشند، بیشتر استفاده شود.

پوست مغزها را زود نگیرید

توصیه می‌شود مغزها را با پوست تهیه کنیم و در زمان مصرف، به اندازه مورد نیاز، آنها را از پوست اصلی و سخت‌شان خارج کنیم تا خاصیت خود را از دست ندهند چرا که ماندگاری آنها در مجاورت هوا کوتاه است و به علت واکنش‌هایی، خواص خود را از دست می‌دهند.

مغزهای مانده (به‌ویژه در مورد گردو و فندق) چربی پس می‌دهند، کدر هستند و شاید بوی تندی بدهند.

هندوانه کم بخورید

بر خلاف عادت مرسوم سال‌های اخیر ما، هندوانه اصلاً میوه مناسبی برای فصل‌های سرد سال نیست اما در شب یلدا، معمولاً مقدار کمی هندوانه خورده می‌شود، که اثر سردی و تری‌بخشی آن، با مصرف آجیل‌های شور یا تنقلات شیرین، که خود طبیعت گرم دارند، کاهش می‌یابد.

پس توصیه می‌شود، هندوانه را خیلی کم، در ابتدای میهمانی و پیش از غذا بخوریم.

سالمندان و بیماران احتیاط کنند

صدالبته بدیهی است که سالمندان و پیران، افراد سردمزاج یا مبتلایان به بیماری‌های دارای طبیعت سرد، (مانند مشکلات گوارشی چون ریفلاکس، نفخ یا بدهضمی، کم‌کاری تیروئید، کبد چرب، افسردگی‌ها و...) باید بیشتر در مصرف خوردنی‌های سرد احتیاط کنند.

لبو

همچنین باید توجه شود که جرم چغندر یا لبو، می‌تواند موجب کمی یبوست شکم شود، ولی آبی که چغندر در آن پخته می‌شود، ملیّن طبع است؛ پس بهتر است لبو را با کمی از آب آن میل نمایید.

پرتقال

مصرف پرتقال پس از شام، می‌تواند موجب نفخ (گاهی شدید) شود؛ با تاکید دوباره به عدم مصرف شام در این شب یا دست‌کم عدم مصرف میوه‌ها پس از شام، توصیه می‌کنیم در صورت تمایل، نیم تا یک ساعت پس از شام، از سیب یا به یا انار شیرین استفاده شود.

انار

انار شیرین آبدار، در نخستین شب زمستان میوه مناسبی است اما انار ترش، به‌ویژه برای افراد میانسال و یا لاغر یا افسرده یا کم‌خواب و به‌طور کلی افرادی که مزاج خشک دارند یا دچار سوءمزاج‌ها و بیماری‌های با طبیعت خشک هستند، میوه مناسبی نیست.

ترشی ها

به‌طور کلّی هرگز نباید در مصرف ترشی‌ها زیاده‌روی کرد چون ترشی‌ها برای بافت‌های عصبی بدن مانند مغز و نخاع، دهانه معده، تاندون‌ها و لیگامان‌ها، پوست، و دهانه رحم زیان‌آورند و ضد خون‌سازی هم هستند.

بنابراین، برای تامین سلامتی و دست‌کم برای شادابی و خوش‌رنگی پوست هم که شده، در ترشی خوردن به‌ویژه در فصل‌های سرد  سال، احتیاط کنید.

توصیه برای مبتلایان به دیابت

افراد دیابتی هم می‌توانند به اندازه معمول و با محدود کردن مصرف میوه‌ها و غذاهای دیگر، انار شیرین بخورند و از افزایش قند خون ناشتا نگران نباشند.

نوشیدنی های مناسب شب یلدا

نوشیدنی‌های خوب فصل زمستان و شب یلدا هم اینهایند: چای ایرانی با هل یا دارچین یا زعفران، دم‌نوش نعنا با کمی نبات، معجون شیربادام با عسل و هل و... .

مناسبتها را دریابیم

بشر امروز، به دست خود به وادی تنهایی افتاده است و روز‌به‌روز تنهاتر نی‌شود؛ مناسبت‌هایی چون یلدا، نوروز و اعیاد مذهبی، فرصت‌هایی ناب‌اند که مجالی برای با هم بودن‌‌های واقعی، زیارت پدر و مادر و دیگر بزرگ‌ترها، آگاهی از وضعیت همدیگر و... را فراهم می‌سازند؛ پس این فرصت‌های ناب را غنیمت بدانیم که شاید دیگر تکرار نشوند.

همچنین، چه پسندیده است که این شب دراز، انسان‌ها را به یاد لبخند تلخ یتیمان و شکم گرسنگان و تن لرزان تنگدستان و... بیندازد و این شب را به جشن نیکوکاری و پیروزی روشنایی بر تاریکی بدل نماید.

 

 

گفت و گوی خبرگزاری دانا با مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران؛

چرا یلدا بلندترین شب سال است؟ / کدام شهرهای ایران بلندترین و کوتاه ترین شب یلدا را دارند؟

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران با بیان این مطلب که در شب یلدا (فاصله بین غروب خورشید تا طلوع خورشید در صبح اول دی ماه) بیشترین طول شب را دارد، اظهار کرد: طولانی ترین شب سال به این معنا نیست که طول این شب نسبت به شب های دیگر خیلی بلندتر است بلکه گاها این طولانی بودن به کمتر از یک دقیقه می رسد.

مهندس مسعود عتیقی مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران در گفت و گو با خبرنگار خبرگزاری دانا(دانا خبر)، به تشریح دلایل نجومی بلند تر شدن شب یلدا پرداخت و اظهار کرد: از نظر علم ستاره شناسی شب به مدت زمان لحظه غروب خورشید تا لحظه طلوع خورشید اطلاق می شود .

وی افزود: از آنجا که مدار زمین به گرد خورشید زاویه  23.5 درجه دارد از دید ناظر زمینی ظاهرا اینگونه به نظر می رسد که خورشید بر کره آسمان جابجا شده و نسبت به معدل النهار و یا همان استوای آسمان این زاویه را مدار خورشید می سازد. به مسیر حرکت ظاهری خورشید در زمینه آسمان در مدت یک سال خورشیدی، دایرة‌البروج گفته می‌شود. در این شرایط باید دو حلقه را در نظر بگیریم که یکی معدل النهار و دیگری مدار گردش ظاهری خورشید بر کره آسمان است که این دو حلقه با هم زاویه 23.5 درجه دارند و در دو نقطه یکدیگر را قطع می کنند که آنها نقاط اعتدال هستند. دو نقطه اعتدال شامل دو اعتدال بهاری(نوروز) و دیگری اعتدال پاییزی و آغاز ماه مهر است.

عتیقی در ادامه گفت: در طرفین نقاط اعتدال، نقاط انقلابین قرار دارند که یکی انقلاب تابستانی و دیگری انقلاب زمستانی است. با این حساب سمت طلوع خورشید در هر فصل متفاوت است . در روز اول بهار که اعتدال بهاری است، خورشید دقیقا در شرق طلوع می‌کند؛ اما هر چه به انتهای فصل بهار نزدیک می‌شویم، فاصله خورشید از استوای سماوی بیشتر می‌شود و نه تنها طول روز (فاصله بین طلوع تا غروب خورشید) بیشتر می‌شود، که محل طلوع خورشید کمی به سمت شمال تغییر می‌کند. هرچه عرض جغرافیایی بیشتر باشد، این جابجایی نیز بیشتر است.

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران تصریح کرد: در اول تیرماه که انقلاب تابستانی است، خورشید از شمال‌شرقی‌ترین حالت ممکن طلوع می‌کند و در شمال‌غربی‌ترین حالت ممکن غروب می‌کند و طول روز به بیشترین مقدار خود در نیم‌کره شمالی می‌رسد.

وی ادامه داد: در فصل زمستان وضعت به گونه دیگری است و خورشید از جنوب شرقی طلوع می کند و کمان کوتاهی را در آسمان طی کرده و در جنوب غرب غروب می کند، با این شرایط با توجه به کم بودن مدت زمان خورشید در آسمان طول روز کوتاه می شود، خورشید به نیم کره شمالی مایل می تابد و زمین کمترین مقدار نور و گرما را از خورشید دریافت می‌کند. به این ترتیب فصل زمستان در نیم کره شمالی آغاز شده است این در حالی است که در نیم کره جنوبی عکس این وضعیت وجود دارد و در حالی که مردم در نیم کره شمالی سرمای زیر صفر را تجربه می کنند در نیم کره جنوبی مردم کشورهایی مثل استرالیا در حال شنا کردن هستند.

عتیقی گفت:هنگام انقلاب زمستانی خورشید به حداکثر گشودگی 23.5 درجه ای زاویه ای خود نسبت به  استوای آسمان می رسد و طول شب (فاصله غروب امروز تا طلوع خورشید در روز بعد) به بیشترین مقدار خود می‌رسد.

وی با اشاره به اینکه پی بردن به این علوم درهزاران سال پیش توسط مردم ایران بسیار ارزشمند است، تصریح کرد: ایرانیان در روزگاران بسیار دور از این تفاوت زمانی شب و روز در طول سال آگاه بودند و آن را به حساب می آوردند.

تنها یک دقیقه بلندتر

عتیقی با بیان این مطلب که در شب یلدا فاصله بین غروب خورشید تا طلوع خورشید در صبح اول دی ماه بیشترین طول شب را دارد، اظهار کرد: طولانی ترین شب سال به این معنا نیست که طول این شب نسبت به شب های دیگر خیلی بلند تر است بلکه گاها این طولانی بودن به کمتر از یک دقیقه می رسد.

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران  با اشاره به اینکه واژه یلدا به معنی زایش و تولد مجدد مهر تابان و حاکمیت نور بر ظلمت است، افزود: ایرانیان باستان در شب یلدا با گرد هم آمدن که همان سنت دید و بازدید است، ضمن یاد کردن از مفاخر و اندیشمندان و سرایش ابیات و داستان های قهرمانی سعی در انتقال این آموزه ها و استفاده بهینه از این شب طولانی داشتند و با استفاده از تنقلات سالم و میوه های مختلف این گرد هم بودن را جشن می گرفتند.

کدام شهرهای ایران بلندترین و کوتاه ترین شب یلدا را دارند؟

عتیقی در ادامه به متفاوت بودن طول شب یلدا در مناطق مختلف کشور، اظهار کرد: در 4 گوشه ایران طول شب یلدا متفاوت است. چابهار که در جنوب شرقی کشور قرار دارد کوتاه ترین شب یلدا رادارد طول شب یلدا  در این منطقه 13 ساعت و 27 دقیقه است. در مقابل شهر ماکو که در شمال غربی ایران قرار دارد با 14 ساعت و 37 دقیقه طولانی ترین شب یلدا رادارد.

در تهران نیز طول شب یلدای امسال 14 ساعت و 16 دقیقه است.

آشنایی با خواص میوه های شب یلدا

در این مطلب با میوه های مخصوص شب یلدا و فواید آنها بیشتر آشنا می شویم:

هندوانه

هندوانه یکی از اعضای  خانواده بزرگ کدوها است، که علاوه بر هندوانه، کدو تنبل و خیار نیز در این گروه قرار دارند.
هر 100 گرم هندوانه حدود 34 کالری دارد و شامل اسیدهای چربی از قبیل امگا3 و امگا6 است.
هندوانه از نظر ترکیبات گیاهی و ویتامین ها بسیار غنی است، در واقع این ماده یک منبع عالی از ویتامین A محسوب می شود. و همچنین حاوی نیاسین، ویتامین B3، B5، ویتامین های C و K، کولین، کلسیم، فسفر، منگنز، پتاسیم، آهن، روی و فلوراید است.

هندوانه  در برابر عوامل عفونی، رادیکال های آزاد مضر مقاومت می کند و در حفظ سلامت پوست ریه، روده، پروستات  نقش بسزایی را ایفا می کند.
این میوه آبدار و شیرین از چشم و بیماری ها مربوط به کهولت سن از قبیل دژنراسیون ماکولار ، فشار خون، سکته مغزی و بیماری های قلبی و عروقی، محافظت و در کنترل ضربان قلب نیز کمک شایانی می کند. پس از مصرف این میوه  پرخاصیت غافل نشوید.

انار

این میوه دارای خواص بسیاری است، به عنوان مثال می توان به پاک سازی خون و جلوگیری از اسهال و سنگ کلیه اشاره کرد.
آب انار نه تنها باعث کاهش کلسترول بد خون می شود بلکه فشار خون بالا را نیز کاهش می دهد و باعث بهبود جریان خون می شود. این خواص ناشی از وجود فلاوونوییدها آن است که آنتی اکسیدان های بسیار قوی محسوب می شوند، بنابراین برای کاهش کلسترول خون از مصرف آب انار یا دانه های آن غافل نشوید.

انار منبع خوبی از ویتامین C، ویتامین B1، B2،   B3و K و همچنین کلسیم و فسفر و فیبر است.

خرمالو

این میوه کالری بسیار پایین و چربی کمی دارد در واقع هر 100 گرم این میوه حدود 70 کالری دارد. و منبع غنی از فیبرهای غذایی است.
خرمالو یک میوه اسیدی است و دارای اسیدهای مالیک، تارتاریک و اسیدسیتریک است که این اسیدها باعث جذب بهتر آهن و روی(Zn) در بدن می شود.

خرمالوی تازه حاوی ترکیبات آنتی اکسیدانی از قبیل ویتامین A، بتاکاروتن و لیکوپن است که در برابر رادیکال های آزاد که نقش مهمی در پیری زودرس و بیماری های مربوط به آن دارد، محافظت می کند. علاوه برآن این میوه منبع بسیار خوبی از ویتامین C ، پتاسیم، منگنز و مس نیز محسوب می شود.

انگور

انگور حاوی ویتامین های A، B و C است و همچنین دارای مقداری منیزیم، کلسیم، آهن، فسفر و پتاسیم است. این میوه برای درمان بیماری های یبوست، کم خونی و حتی پیشگیری از سرطان نیز بسیار مفید و موثر است.
یکی دیگر از خواص این میوه، صاف کننده و مولد خون است. انگور قرمز برای تصفیه خون و خون سازی بسیار مفید است. البته افرادی که قندخون پایین دارند می توانند از انگور بهره زیادی ببرند.
این میوه  پتاسیم زیادی دارد که به جبران ضعف بدن کمک می کند و در کنترل فشار خون نیز بسیار موثر است. این میوه برای سلامت قلب، ریه و کلیه نیز بسیار مفید است و به دلیل داشتن املاح و مواد سلولزی برای مبتلایان نقرس نیز مناسب است.

پرتقال

در میان میوه ها، پرتقال منبع غنی از ویتامین C محسوب می شود و جالب است بدانید که پوست این میوه از خود آن مغذی تر است. ویتامین C یکی از عوامل مهم مهار کننده سرطان است و در پایین آوردن کلسترول خون نیز موثر است که این خاصیت را مدیون وجود پکتین یا ماده الیافی پوست و ورقه های نازک مابین پره های پرتقال است.
برای کاهش کلسترول و تامین سلامت شریان ها و سلامت حداکثر نیروی درمانی پرتقال توصیه می شود که پرتقال را با لایه سفید رنگ زیر پوست و لایه های نازک داخل پرتقال که حاوی پکتین هستند، مصرف کنید.

سیب

از قدیم گفته اند که با مصرف یک سیب در روز، دکتر را از خود دور نگه دارید. سیب حاوی فیبر محلول و نامحلول است که به طور متوسط هر 5 گرم سیب با پوست دارای بیش از 3 گرم فیبر است. و یک سیب متوسط بدون پوست نیز حدود 2.7 گرم فیبر را فراهم می کند.
این میوه نیز در کاهش سطح کلسترول خون، خطر ابتلا به بیماری های قلبی و سکته مغزی ، نقش بسزایی را ایفا می کند.
پوست سیب منبع اصلی، فلاونوئید قوی است که در واقع این ماده از، از دست رفتن تراکم استخوان ها در دوران یائسگی جلوگیری می کند.
این میوه، همه شیرینی های طبیعی را شامل می شود، بنابراین به حفظ سطح قند خون شما نیز کمک می کند.
سیب می تواند از ابتلا به سرطان سینه، بیماری های قلبی، آسم و دیابت نوع دوم نیز جلوگیری کند.


نارنگی

این میوه حاوی مقدار زیادی منیزیم است که در دستگاه گوارش و سیستم عصبی نیز  بسیار موثر است در واقع نارنگی مسکن اعصاب است و برای کلیه بیماران نیز بسیار مفید است. بنابراین اگر مایلید که شب را راحت بخوابید، چند تکه نارنگی بخورید.

 

افراط و تفریط در شب یلدا ممنوع

دکتر کوروش جعفریان متخصص تغذیه و رژیم غذایی در گفت و گو با خبرنگار گروه سلامت خبرگزاری دانا(داناخبر)، با توجه به فرارسیدن شب یلدا به ارایه توصیه های پرداخت و گفت: شب یلدا یک باور سنتی و رایج در کشور است که افراد علاوه بر دور هم نشینی ها به مصرف شام و مواد غذایی بسیاری می پردازند که این موضوع می تواند فواید و مضراتی را برای افراد به همراه داشته باشد.

وی در خصوص میوه های مصرفی شب یلدا گفت: هندوانه و انار از میوه های رایج این شب هستند که علاوه بر تامین آب مورد نیاز بدن دارای آنتی اکسیدان های فراوانی نیز هستند.

این عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران در ادامه یادآور شد: مصرف این دسته از میوه ها بسیار سودمند است اما زیاده رویی در مصرف می تواند برای افراد مشکلاتی را به همراه داشته باشد به عنوان مثال مصرف بیش از حد انار می تواند فرد را در دفع با مشکل مواجه سازد و یا موجب ایجاد و تشدید یبوست شود و مصرف بیش از حد هندوانه نیز فرد را دچار نفخ و درد معده می کند.

جعفریان یادآور شد: انتخاب های تغذیه ای در شب یلدا خوب است اما در این میان افراط و تفریط در مصرف افراد را دچار مشکل می کند.

این متخصص تغذیه و رژیم غذایی با اشاره به مصرف آجیل و خشکبار در شب یلدا عنوان کرد: افراد باید دقت داشته باشند که از خشکبار و مغزهای تازه و خام استفاده کنند و از خرید مغزهای شور به شدت اجتناب کنند زیرا استفاده از آجیل های شور افراد مبتلا به فشار خون و بیماران کلیوی را دچار مشکل می کند.

به گفته وی، مصرف شیرینجات، کیک و شام های چرب جزو رفتارهای غلط مردم در این شب باستانی است.

جعفریان در پایان با تاکید براینکه افراد باید در مصرف مواد غذایی اعتدال را رعیات کنند خاطر نشان کرد: به افراد توصیه می شود به علت مصرف حجم بالای میوه و خشکبار در شب یلدا از مصرف وعده شام اجتناب کنند و یا به میزان بسیار کم استفاده کنند.